اختراع در قلب فاطمیه

ظاهرش شبیه مدرسه است، اما داخلش حکایتی فراتر از آن دارد؛ جایی است پر از شوق و انرژی برای دانش آموزان و محلی است برای تلاش داوطلبانه آنان در مسیر کشف و نوآوری و فتح قله ها. صحبت از پژوهش سرای علامه طباطبایی است؛ جایی که بیش از دو دهه از شکل گیری و استقرارش در خیابان هانی۱۲ در محله فاطمیه می‌گذرد و دریچه‌ای متفاوت و جذاب به روی دانش آموزان گشوده است، هرچند آ ن طورکه باید و شاید برای مردم و خانواده‌های دانش آموزان و حتی مدارس شناخته شده نیست.

پژوهش درباره ۱۲ رشته روز دنیا

«پژوهش سراها، مراکز علمی پژوهشی هستند که به منظور فرهنگ سازی در حوزه مطالعه، تحقیق و پژوهش، شناسایی و فراهم کردن زمینه رشد و هدایت استعداد‌ها و پرورش خلاقیت‌های فردی و گروهی دانش آموزان از دهه ۸۰ توسط آموزش و پرورش در مناطق هفت گانه مشهد و تبادکان راه اندازی شده اند.»

این را مهدی واحدی، مدیر پژوهش سرای علامه طباطبایی (ناحیه یک)، می‌گوید و اضافه می‌کند: پیش از ایجاد این مراکز، در برخی مدارس صرفا یک آزمایشگاه برای دروس زیست شناسی، شیمی و فیزیک وجود داشت که دانش آموزان این رشته‌ها ساعاتی محدود در هفته را آنجا حضور می‌یافتند و بخش عملی دروس را تجربه می‌کردند.

اما به مرور با توجه به ضرورت اهداف فوق، آزمایشگاه‌ها از مدارس، تفکیک و رشته‌های جدیدی به آن‌ها اضافه شد، به گونه‌ای که اکنون دوازده رشته به روز و کابردی دنیا شامل ادبیات و علوم انسانی، گیاهان دارویی، برنامه نویسی، آزمایشگاه‌های تجربی، انرژی‌های نوین، سلول‌های بنیادی، زیست فناوری، نانوفناوری، نجوم، روباتیک و هوش مصنوعی، علوم و فنون هسته‌ای و هوافضا و دریا، خدمات مشاوره و تحقیق و پژوهش به دانش آموزان ارائه می‌دهند و علوم شناختی نیز به زودی به این رشته‌ها اضافه خواهد شد.

او پژوهش سرا‌ها را پلی بین مدرسه و دانشگاه می‌داند که در آن دانش آموزان فراتر از مباحث تئوری که در مدرسه آموخته اند، به صورت عملی و کابردی نیز با فناوری‌های جدید آشنا می‌شوند؛ «استادان اینجا که دبیران برجسته آموزش و پرورش هستند، اغلب دانش آموخته مقطع دکترا و در رشته خود متبحر هستند. از سوی دیگر جنس کار اینجا، عملی و تجربی است که سبب می‌شود دانش آموزان خیلی خوشحال و راضی باشند و از حضور در اینجا لذت ببرند.»

مطلب مرتبط نخبه‌پروری به شیوه پژوهش‌سرای خوارزمی

رشد با کمترین هزینه

آن طور که واحدی توضیح می‌دهد، دانش آموزان کلاس چهارم تا دوازدهم پس از ثبت نام در رشته مد نظرشان در پژوهش سرا، ازطریق گروهی که در نرم افزار شاد تشکیل شده است، با استاد هماهنگ می‌شوند. اگر تعداد به حد نصاب برسد، کلاس تشکیل می‌شود، درغیراین صورت دانش آموزان تک به تک می‌توانند از حضور استاد استفاده کنند؛ «دانش پژوهان نوجوان پس از آشنایی با رشته انتخابی و تحقیق و اجرای پروژه پیرامون آن، می‌توانند در مسابقات پژوهش سرا‌ها شرکت کنند که درصورت کسب رتبه در سطح کشور، می‌توانند بدون کنکور وارد دانشگاه فرهنگیان شده و از تسهیلات لازم برای تداوم فعالیت علمی پژوهشی خود بهره‌مند شوند.

در این راستا از میان حدود ۱۵۰ دانش آموز عضو پژوهش سرای ناحیه یک، سال گذشته ۱۰۴ نفر رتبه‌های شهری، استانی و کشوری داشتند.»

با این حال مدیر پژوهش سرای علامه طباطبایی، از بی اطلاعی یا بی مهری مدارس اعم از مدیران و معلمان نسبت به معرفی و تشویق دانش آموزان برای بهره مندی از خدمات این مرکز گلایه می‌کند؛ «با وجود سابقه بیش از بیست ساله پژوهش سراها، کارکنان مدارس یا از وجود آن‌ها بی اطلاع هستند یا اگر اطلاع دارند، زمانی برای معرفی به بچه‌ها ندارند؛ در حالی که اغلب خدمات اینجا به رایگان ارائه می‌شود و فقط برخی کلاس‌ها هزینه ناچیزی دارند. از طرفی خانواده‌های دانش‌آموزان هم کمتر برای حضور فرزندشان در چنین فضا‌هایی احساس نیاز می‌کنند. این‌ها در کنار هم باعث شده است قسمت عمده‌ای از ظرفیت پژوهش سرا معطل بماند.»

فرصتی غنی برای تنفس و انرژی مثبت

دکتر معصومه قلی پور گیلک، یکی از استادان پژوهش سرا در رشته زیست شناسی، معتقد است دانش آموزان منطقه بااینکه اطلاعات خوبی دارند، آموخته هایشان انسجام ندارد؛ به همین دلیل معمولا سردرگم هستند، اما بعد از حضور در پژوهش سرا این مشکل رفع می‌شود و روش پژوهش و استفاده از دانسته هایشان را می‌آموزند.

او درباره مزایای پژوهش سرا برای دانش آموزان توضیح می‌دهد: یکی از دغدغه‌های مهم ما در اینجا، آموزش راه و روش جست وجوی علم به منظور رسیدن دانش پژوهان به قدرت تشخیص علم واقعی از شبه علم است؛ نکته‌ای که حتی معلمان باسابقه هم کمتر از آن آگاه هستند.

از دغدغه‌های مهم، آموزش راه و روش جست وجوی علم به منظور رسیدن دانش پژوهان به قدرت تشخیص علم واقعی از شبه علم است

از سوی دیگر با توجه به اینکه مدارس، تابع کتاب، جزوه و چهارچوب‌های خاص هستند و امتیاز پژوهشی برایشان تعریف نشده است، معمولا دانش آموزان نمی‌توانند آن طور که باید در مدرسه به علایقشان بپردازند، در حالی که پژوهش سرا فضایی دلی و صمیمانه دارد و همه از سر عشق و علاقه در آن مشغول فعالیت هستند؛ بنابراین دانش آموزان را از رکود، ناامیدی و انرژی‌های منفی دور می‌کند و فرصت تنفسی برای افراد گرفتار در دنیای تست و آزمون به شمار می‌رود؛ به همین دلیل تاکنون ندیده ام دانش آموزی اینجا بیاید و پابند نشود.

این استاد زیست شناسی که حدود ۲۶ سال عمرش را در این پژوهش سرا با دانش آموزان گذرانده و حتی در دانشگاه هم مبلغ آن است، از خاطره خوش بیش از بیست مورد ثبت اختراع توسط نوجوانان ناحیه یک طی این مدت یاد می‌کند و می‌گوید: یکی از اختراعات جالب، سال سوم فعالیت این پژوهش سرا و توسط دانش آموزی از قشر ضعیف جامعه اتفاق افتاد؛ او بدون وجود نمونه خارجی، ماده‌ای برای جذب آلودگی‌های پمپ بنزین اختراع کرد که شرکت آلمانی مشتری اش شد و به این ترتیب جزو ۱۰ نفر ثروتمندان ایران در آن زمان قرار گرفت.

از توس تا فاطمیه به عشق پژوهش و نوآوری

در پایان بازدیدمان از پژوهش سرا هم نظر چند نفر از اعضا را جویا می‌شویم. ایمان صفدری، دانشجوی سال اول کارشناسی که از کلاس دهم به واسطه دبیر شیمی اش شانس آشنایی با اینجا را پیدا کرده است، می‌گوید: علاقه زیادی به تحقیق و پژوهش داشتم و از مباحث تئوری خوشم نمی‌آمد، اما تا پیش از دوران متوسطه، بازیگوش بودم و پیگیرش نبودم.

سال دهم که با پژوهش سرا آشنا شدم، آن قدر برایم جذاب بود که دیگر دروس تئوری را فقط به عشق مشاهده عملی و کاربرد در پژوهش سرا می‌خواندم و با اینکه ساکن منطقه توس بودیم و مدرسه ام در این ناحیه (یک) بود، عضوش شدم و سال یازدهم چند پروژه در رشته زیست فناوری و گیاهان دارویی برای خودم تعریف کردم که در مسابقات استانی رتبه آورد. آن قدر مشتاق بودم که حتی ایام نوروز هم از مسئولان پژوهش سرا خواستم چندساعتی در را باز کنند تا به پروژه هایم رسیدگی کنم.

ثمره اش تاکنون دو اختراع (نگهدارنده گیاهی مواد غذایی و ماده ضدالتهاب با پایه گیاهی) بوده است، اما به دلیل محدودیت‌های مالی و زمانی امکان ثبتشان را نداشته ام. 

نجمه مقدم و هم کلاسی اش، سیده مریم هاشمی، در کلاس هفتم درس می‌خوانند و یک ماه از عضویتشان در پژوهش سرا می‌گذرد. هردو به حوزه سلول‌های بنیادی علاقه دارند و می‌خواهند با تحقیق و پژوهش در این زمینه در مسابقات شرکت کنند؛ نجمه می‌گوید: در مدرسه به صورت کلی و عمومی با رشته‌های مختلف آشنا می‌شویم، اما اینجا بستر مناسبی فراهم است که بیشتر و تخصصی‌تر درباره علوم مختلف بدانیم و با عرصه‌های جدید و به روز آشنا شویم و این خیلی برایمان جالب و هیجان انگیز است.

* این گزارش یکشنبه ۲۶ فروردین‌ماه ۱۴۰۳ در شماره ۵۶۳ شهرآرامحله منطقه ۳ و ۴ چاپ شده است.